Rosja jako plaga. Aktualność Krasińskiego

Jedno z najważniejszych pytań dotyczących Rosji rozpropagował w XIX wieku francuski arystokrata Astolphe de Custine. Brzmiało ono: „Czy to charakter narodu rosyjskiego ukształtował takich samowładców, czy też to właśnie ci samowładcy nadali taki charakter narodowi?”. Dla Zygmunta Krasińskiego naród i państwo rosyjskie wzajem niszczyły się i deprawowały: „Rosjanie są to potępieńcy tego świata. [...] Stąd ten u nich namiętny popęd podbojów; on jeden pozwala im zapominać o własnych mękach, bo daje nadzieję ucisku i cierpienia drugich”.

Słynne pytanie de Custine’a przywędrowało z głębin historii, co jeszcze lepiej uzmysławia jego znaczenie. Po raz pierwszy zadał je baron Zygmunt von Herberstein, dyplomata dworu Habsburgów, który dwukrotnie podróżował z misją do Księstwa Moskiewskiego (w 1517 i 1526 roku), na dwór wielkiego księcia Wasyla Iwanowicza. Kilkadziesiąt lat później w dziele „Rerum Moscoviticarum Commentarii” postawił pytanie, które przez wieki dręczyło rosjoznawców, filozofów dziejów, politologów. Niezależnie od udzielanych odpowiedzi sednem pytania było przekonanie, że w moskiewską/rosyjską naturę głęboko wżarta jest straszliwa despocja, rządy oparte na zniewoleniu poddanych. 

Nie mniej ważne w XIX wieku było jeszcze jedno zagadnienie, które stało u podwalin pozytywnego mitu Rosji. Pruski ekonomista, baron August von Haxthausen, badacz ustroju agrarnego, stworzył wyidealizowany obraz archaicznej rosyjskiej wspólnoty gminnej, czyli „