Świadectwo w kamieniu wyryte. Cmentarz w Żytomierzu

Polacy w Żytomierzu Żytomierz został oderwany od Polski po drugim rozbiorze (1793 r.), lecz nadal pozostawał silnym ośrodkiem kultury polskiej. Warto zaznaczyć, że do wybuchu powstania listopadowego Polacy zdecydowanie dominowali w życiu gospodarczym, politycznym i kulturalnym miasta i całego regionu. Włączony przez cara Pawła I do Guberni Wołyńskiej Żytomierz, położony zaledwie 140 km od Kijowa, stanowił prawdziwą polską wyspę. Funkcjonowały tu polskie zakłady naukowe, wydawnictwa, czasopisma, teatr. Stanowił ważny punkt zaopatrywania się w polskie czasopisma i książki, a podążająca na kijowskie kontrakty szlachta zwykła zatrzymywać się w mieście celem dokonania stosownych zakupów. Wybuch powstania radykalnie zmienił liberalny dotąd stosunek władz do żywiołu polskiego. Uderzono przede wszystkim w Kościół katolicki i polskie szkolnictwo, choć warto przypomnieć, że represje miały o wiele łagodniejszy charakter niż na innych ziemiach okupowanych przez Rosję. Mimo to po kilku latach w mieście znów zaczęła kwitnąć kultura polska. Na uwagę zasługują liczne w okresie międzypowstaniowym inicjatywy wydawnicze, które wniosły istotny wkład w podtrzymanie polskości na tych terenach. Przez siedem lat mieszkał tu Józef Ignacy Kraszewski (zachował się jego dom, gdzie umieszczono tablicę pamiątkową w języku polskim i ukraińskim), który był honorowym kuratorem gimnazjum polskiego i walnie przyczynił się do budowy nowego teatru. W mieście przebywali też m.in.: Apollo